Մարդկային կյանքի իմաստը եւ նրա հետ շաղկապված մյուս հարցերը որոշ իմաստով ունեն հանրագումարային, ամփոփիչ բնույթ, որովհետեւ փիլիսոփայության մյուս բաղկացուցիչ մասերը՝ ուսմունքները բնության, մարդու, ճանաչողության, հասարակության եւ այլնի մասին ի վերջո նպատակ ունեն մեկնաբանելու եւ արժեվորելու մարդու կյանքի իմաստը, պարզելու, թե ինչու է նա ապրում, որն է նրա կյանքի նպատակը, ինչպես պետք է ապրի, ինչին պետք է ձգտի, ինչից խորշի ու խուսափի: Այս հարցերը հատկապես սուր բնույթ են ստանում մահվան փաստի առնչությամբ:
Եթե մարդը ծնվում է, որ մեռնի, ապա ինչ՞ի համար է նա ապրում, ինչո՞ւ է նա մահանում, ինչ՞ իմաստ ու նշանակություն ունի մահը:
Նշված բոլոր հարցերի ակունքները գտնվում են հին հունական փիլիսոփայության մեջ: Հինավուրց ժամանակներից սկսած մինչ այսօր փիլիսոփաները փորձում են գտնել դրանց պատասխանները: Նախ, նրանք քննարկել են կյանքի իմաստի գոյության կամ չգոյության հարցը: Կարծիքները բաժանվել են: Ոմանք պնդել են, որ կյանքն ընդհանրապես իմաստ չունի. մարդը մեկ անգամ ծնվում եւ կյանքի բնազդով մի կերպ ապրում է, ենթարկվելով շրջապատի հանգամանքներին: Այս տեսակետը լայն տարածում ունի մարդկանց առօրեական կյանքում, այն մարդկանց, որոնք չեն ուզում մտածել իրենց գոյության իմաստի մասին եւ ապրում են այնպես, ինչպես աշնանային քամու քմահաճույքով տարբեր կողմեր քշված ծառից պոկված տերեւ:
Նորագույն փիլիսոփայական ուսմունքներից նման տեսակետ է պաշտպանում XX դ. երկրորդ կեսին Ֆրանսիայում եւ Գերմանիայում տարածված էկզիստենցիալիզմը, որը ժխտում է կյանքի իմաստը, պնդելով, թե մարդկային կյանքը մի ակնթարթային կայծ է Տիեզերքում: Էկզիստենցիալիստական գեղարվեստի ստեղծագործություններում, ինչպես, օրինակ, ֆրանսիացի փիլիսոփա եւ գրող ու դրամատուրգ Ժ. Ժ. Սարտրի վեպերում եւ պիեսներում ցույց է տրվում մարդկային կյանքի ողջ անիմաստությունը:
Դրան հակառակ, փիլիսոփաների մեծ մասն ընդունում է կյանքի իմաստի գոյությունը: Բայց նրանք տարբեր կերպ են ըմբռնում նրա բնույթը: Այսպես, ըստ կրոնաիդեալիստական ուսմունքների, կյանքն ու նրա իմաստը տրված են մարդուն ի վերուստ, հետեւապես, այն ունի արտաքին բնույթ: Ստեղծված լինելով Աստծո, համաշխարհային ոգու կամ մի այլ գերբնական տիեզերական ուժերի կողմից, մարդն իր ողջ կյանքի ընթացքում պարտավոր է կատարել նրանց պատգամները, ծառայել նրանց եւ ետմահու ընկնել դրախտը, որպես հատուցում ստանալով հավերժական հոգեւոր երանությունը: Իսկ եթե մարդը խախտում է Աստծո պատգամները, սկսում է Սատանային ծառայել, մեղքեր գործել, ապա նա դժոխքում արժանանում է հավերժական պատժի, տանջանքների:
Մատերիալսիտական ուսմունքները ժխտում են կյանքի իմաստի արտաքին բնույթը, որովհետեւ ժխտում են արտաքին գերբնական ուժերի գոյությունը: Նրանց համոզմամբ, մարդու կյանքի իմաստը պետք է փնտրել նրա էության մեջ եւ ոչ թե նրանից դուրս: Այն ունի ներքին բնույթ: Սակայն դրանից հետո սկսվում են տարաձայնություններն այդ ներքին իմաստի կոնկրետ բովանդակության շուրջը, այսինքն՝ թե կոնկրետ ո՞րն է այն:
Որոշ փիլիսոփաներ, ինչպես օրինակ, հին հունական ատոմիստ Էպիկուրը, այդ իմաստը տեսել են վայելքների մեջ; «կեր, խմիր, ման եկ, խուսափիր ցավից ու տառապանքից , ահա կյանքի իսկական իմաստը»,-քարոզում են նրանք: «Դա կմնա»,-ասում են նրանց մեծաքանակ հետեւորդները, աշխարհի տարբեր ծայրերում եւ տրվում են խնջույքներին ու խրախճանքներին: Բայց, ցավոք, դա էլ չի մնում: Մինչդեռ այդ մարդիկ սկսում են նմանվել անասունների, որովհետեւ լիովին մոռացության են տալիս մարդկային վեհ հոգեւոր արժեքները: Վայելքների երկրպագուները կոչվում են հեդոնիստներ (հունարեն հեդոն-վայելք բառից), իսկ ուսմունքը՝ հեդոնիզմ:
Հեդոնիզմին հակադրվում է էվդեմոնիզմը (հունարեն էվդեմոնե-երջանկություն բառից), ըստ որի մարդկային կյանքի իմաստը երջանկությունն է: Էվդեմոնիստները պնդում են, որ մարմնական վայելքները վնասում են մարդկանց առողջությանը եւ ցավերի ու տառապանքների պատճառ դառնում: Մարդը պետք է ձգտի երջանկության, հաղթահարելով զգայական վայելքների ձգտումը, սահմանափակի իրեն, դադարի գերի մնալ արտաքին աշխարհի հանգամանքներին, ճակատագրի քմահաճույքներին եւ հասնի ներքին ազատության: Էվդեմոնիստ է եղել Սոկրատեսը հին Հունաստանում եւ Լ. Ֆոյերբախը Գերմանիայում XIX դ. կեսերին: Ըստ Սոկրատեսի, երջանկության հասնելու համար մարդը պետք է բարոյապես ինքնակատարելագործվի եւ դառնա առաքինի: Երջանկության միակ ուղին առաքինությունն է: Ֆոյերբախի կարծիքով, մարդը երջանիկ է, երբ բավարարված են նրա բոլոր նյութական եւ հոգեւոր պահանջմունքները: Իսկ դրա համար յուրաքանչյուր մարդ մյուս մարդկանց օգնության կարիքն ունի: Որպեսզի իրար օգնեն, մարդիկ պետք է իրար սիրեն: Հետեւապես, ըստ Ֆոյերբախի, սերն է մարդկանց ընդհանուր երջանկության արարիչը եւ որպես այդպիսին պետք է աստվածացվի: Այսպիսով, Ֆոյերբախն ստեղծում է սիրո կրոնը:
Կան նաեւ բազմաթիվ այլ ուսմունքներ, որոնք կյանքի իմաստն ու երջանկությունը տեսնում են ճշմարտությանն ու բարուն ծառայելու մեջ, կամ ժողովրդին ու հայրենիքին ծառայելու մեջ, կամ էլ ստեղծագործության մեջ եւ այլն:
Կյանքի իմաստի այս տարբեր ըմբռնումները ցույց են տալիս, որ այն ունի հարուստ ու բազմազան բովանդակություն եւ երեւան է գալիս մարդկային գործունեության բոլոր բնագավառներում. աշխատանքում, դաստիարակության եւ ընտանեկան կյանքի մեջ, գիտության ու արվեստի, հասարակական գործունեության մեջ եւ այլն: Այդ ընթացքում է մարդը դրսեւորում ու ծավալում իր ձիրքերը, տաղանդն ու հանճարը, ազատորեն զարգանում եւ իրականանում որպես ակտիվ ստեղծագործ անձ: Հատկապես նմանօրինակ բազմակողմանի հանրօգուտ գործունեությունն է արժանանում հասարակության, ժողովրդի ու կոլեկտիվի ճանաչմանը եւ մարդուն տալիս խոր գոհունակություն եւ անձնական երջանկության զգացում:
Կյանքի իմաստը ճիշտ հասկանալու եւ երջանկություն ճաշակելու համար մարդը պետք է կարողանա իսկական, ճշմարիտ մարդկային արժեքները տարբերել կեղծ ու սուտ արժեքներից: Հակառակ դեպքում մարդը երեւույթական եւ խաբուսիկ երջանկության զոհ է դառնում, որն ի վերջո վերածվում է դժբախտության: Օրինակ, երբ մարդն անհատապաշտ ու եսասեր է, միայն իր բարօրության մասին է մտածում, գռփում ու հարստանում է, նա ոչ միայն իր շրջապատում է դժբախտություն սփռում, այլեւ իրեն է դժբախտացնում, որովհետեւ սկսում է ցոփ ու շվայտ կյանք վարել: Որոշ ժամանակ անց կեր ու խումը հագեցնում ու հոգնեցնում են նրան, քայքայում են նրա առողջությունը եւ ահա գալիս է մի պահ, երբ նա սկսում է զգալ կյանքի անիմաստությունը եւ հիսթափվում է ամեն ինչից: Նրանք սկսում են քարշ տալ տալ իրենց գոյությունը կամ էլ երբեմն ինքնասպան են լինում: Մի այլ դեպքում գռփած փողերով գնած մեքենայի զոհ են դառնում: Գնելու պահին իրենց թվում է, թե երջանիկ են: Բայց կուլտուրայից զուրկ լինելով, կարգին վարել սովորելու փոխարեն փողով գնում են վարորդական իրավունքը եւ ընկնում փողոցներն ու գազանավարի քշում: Արդյունքում կամ իրենք են զոհվում կամ էլ ուրիշները: Եվ այդ պահին պարզվում է, որ նրանց երջանկությունը շատ խաբուսիկ է եղել:
Կյանքի իմաստի ու երջանկության մասին խորհելիս հարկ է նկատի ունենալ, որ այն պատմական, փոփոխական բնույթ ունի, որովհետեւ մարդն ու հասարակությունը զարգացում են ապրում: Նախնադարյան, ստրկատիրական եւ մյուս հասարակարգերի մարդկանց կյանքի իմաստն էապես տարբերվում է ժամանակակից մարդու կյանքի իմաստից, որովհետեւ վերջինը իր մեջ է ներառնում մշակույթի բազմադարյան զարգացման պտուղները:
Դրանից բացի պետք է հաշվի առնել, որ մարդու կյանքի իմաստն ունի ոչ միայն ընդհանուր եւ օբյեկտիվ բնույթ, այլեւ օժտված է անհատական ու սուբյեկտիվ գծերով: Այն կախված է, նախ, անհատի կրթությունից ու դաստիարակույունից, մասնագիտությունից, ընտանեկան վիճակից ու հասարակական դիրքից, տարիքից ու ազգությունից եւ ընդհանրապես նրա հոգեւոր զարգացման մակարդակից: Նա ինքն է իր երջանկության կռողը: Անհատի նշված հատկություններից են կախված նաեւ նրա պատկերացումներն ու հայացքները իր կյանքի իմաստի եւ երջանկության մասին, որոնք շատ հաճախ ոչ միայն չեն համընկնում իրականության հետ, այլեւ ուղղակի հակասում են նրան, սակայն պայմանավորում են մարդու զգացողությունը: Ուրեմն, մի բան է անհատի կյանքի իրական իմաստն ու երջանկությունը եւ մի այլ բան նրա հայացքներն ու սուբյեկտիվ զգացողությունը: Որքան հարուստ է անհատի հոգեւոր աշխարհը, որքան բարձր է նրա կուլտուրական մակարդակը, այնքան խորը, հարուստ եւ ճշմարիտ են նրա այդ հայացքներն ու զգացողությունը, հետեւապես, այնքան լիարժեք է եւ՛ նրա կյանքը, եւ՛ այդ կյանքի վայելքը:
Մարդկային կյանքի իմաստով է պայմանավորված մահվան եւ անմահության ըմբռնումը: Կրոնաիդեալիստական տեսակետից մարդու կյանքը նրա մահվան նախապատրաստությունն է: Նա պետք է մտածի իր հոգու փրկության մասին, որովհետեւ մահվան միջոցով նա երկրային կյանքից անցում է կատարում հանդերձյալ, հոգեւոր հավերժական կյանքին: Մահվամբ կյանքը չի վերջանում, չի ավարտվում, այն շարունակվում է այլ, ավելի կատարյալ ձեւով: Դրա շնորհիվ հավատքը մարդկանց հույս է տալիս, լավատեսություն է ներշնչում, մեղմացնում է մահվան ողբերգականությունը, մարդկանց վախն ու վիշտը: Հավատացյալի համար շատ ավելի հեշտ է մահանալ, քան անհավատի համար: Ըստ Պլատոնի, այդ լավատեսության ցայտուն օրինակ է Սոկրատեսի մահը: Երբ մահվանից առաջ աշակերտներից մեկը Սոկրատեսին հարցնում է. «ինչպ՞ես կուզենայիր, որ Քեզ թաղենք», նա պատասխանում է հարցով. «Ի՞նձ» եւ շարունակում. «Է˜, սիրելիս, այդ ժամանակ ես շա˜տ հեռու կլինեմ: Դու ուզեցիր ասել «իմ մարմի՞նը»»: «Այո, Սոկրատես», ուղղվում է աշակերտը: Սոկրատեսի մահը մի օրինակ է, թե որքան դրական բարոյահոգեբանական դեր է կատարում հոգու անմահության գաղափարը:
Մատերիալիստների տեսակետից կրոնաիդեալիստական ուսմունքների կողմից ներշնչվող հույսն ու մխիթարանքը կեղծ ու պատրանքային են: Մարդը բնական էակ է եւ նրա մահվամբ կյանքն ավարտվում է: Նա մեկ անգամ է աշխարհ գալիս եւ այն, ինչ անելու է, պետք է անի իր կյանքի ընթացքում: Այստեղից մոլի, մարտնչող մատերիալիստները գալիս են այն համոզման, որ քանի կենդանի են, կյանքից պետք է վերցնեն ամեն ինչ, իսկ իրենցից հետո, ինչպես Լյուդովիկ XV-ն է ասել. «թող լինի թեկուզ ջրհեղեղ», «թող աշխարհը կործանվի»: Նմանօրինակ մարդիկ, այլեւս կանգ չեն առնում ոչ մի բանի առջեւ, սկսում են իրենց կյանքը դարձնել խրախճանք ժանտախտի ժամանակ: Ի վերջո, նրանք վերածվում են մարդկային կերպարանքով հրեշների:
Մատերիալիզմի այդ ավերիչ ազդեցությունը մարդու բարոյականության եւ հոգեբանության վրա անասելի ուժով դրսեւորվել է Խորհրդային Միության բոլշեւիկյան, այսպես կոչված, լենինյան-ստալինյան ղեկավարության մոտ: Իբրեւ թե հանուն կոմունիզմի հաղթանակի, հրեշների այդ հանցախումբը ոչնչացրել է տասնյակ միլիոնավոր մարդիկ, չի խնայել ոչ միայն հասարակ բնակչությանը, մտավորականությանը, այլեւ իր կուսակիցներին (հատկապես լենինյան կադրերին), իր մերձավոր զինակիցներին (Բուխարինին, Կամենեւին, Զինովեւին եւ մյուսներին) եւ անգամ իր հարազատներին, հալածել է նրանց ազգականներին՝ մի քանի հարյուր միլիոն մարդու:
Մինչդեռ մահվամբ ոչ ամեն ինչ է վերջանում, որովհետեւ մարդը Տիեզերք նետված բացարձակապես մեկուսի ու միայնակ էակ չէ: Նա որոշակի տոհմի, ժողովրդի, մարդկության մի մասնիկ է: Լինելով իր նախնիների շարունակությունը, նա միաժամանակ իր ժառանգներին է փոխանցում նրանց գեները, նրանց ավանդույթներն ու հոգեւոր մշակույթը: Դրանով նա շարունակում է ապրել իր ժառանգների մեջ: Նա կենդանի է, քանի դեռ մնում է նրանց հիշողության մեջ: Մյուս կողմից, ավելի լայն իմաստով, մարդը հաղթահարում է մահն իր մեծ ու բարի գործերով, մարդկանց համար երախտապարտ օգտակար ու պիտանի գործունեությամբ, հավերժանալով հետագա սերունդների կյանքում եւ հիշողության մեջ:
Այստեղից հետեւում է, որ մահվան եւ անմահության հարցն ունի իր կենսաբանական եւ մշակութային տեսանկյունները: Անհատի ֆիզիկական մահը կարող է ուղեկցվել իր հակադրությամբ` նրա մշակութային անմահությամբ: «Գործն է անմահ, լավ իմացեք»,-ասել է Հ. Թումանյանը: Լինում է նաեւ այնպես, որ անհատի մշակութային մահը վրա է հասնում նրա ֆիզիկական մահից առաջ, դեռ նրա կենդանության օրոք, եթե նա իր կյանքի ընթացքում ոչ մի լավ գործ չի արել, եղել է լիովին անպտուղ եւ անպիտան:
Գնահատելով փիլիսոփայության դերը կյանքի եւ մահվան իմաստավորման հարցում, որոշ փիլիսոփաներ շեշտը դրել են մահվան, իսկ մյուսները` կյանքի վրա: Ըստ Սոկրատեսի եւ Էպիկուրի, ինչպես նաեւ Բուդդայի, փիլիսոփայությունը մարդկանց սովորեցնում է մեռնել, հետեւապես, չվախենալ մահից: Իդեալիստ Սոկրատեսը դա անում էր, ապացուցելով հոգու անմահությունը, հոգի, որն ազատվում է իր մարմնական բանտից եւ վերադառնում իրեն հարազատ իդեաների հավերժական աշխարհը: Մատերիալիստ Էպիկուրը նույնն անում էր, ապացուցելով, որ մարդը եւ մահը երբեք իրար չեն հանդիպում, որովհետեւ քանի դեռ մարդը կենդանի է, մահը չկա, իսկ երբ մահը գալիս է, մարդն այլեւս չկա: Ուրեմն, նա մահից չպետք է վախենա:
Սպինոզան ու Ֆոյերբախը, ընդհակառակն, փիլիսոփայության գլխավոր նպատակն էին համարում մարդուն ապրել սովորեցնելը: Ըստ նրանց, այն բացահայտում է կյանքի իմաստը, ցույց է տալիս, թե որն է երջանկությունը եւ ինչպես հասնել դրան: Մեր դարաշրջանում մեծ առաջընթաց է տեղի ունենում ապրելու արվեստի մեջ: Նախ, կյանքն ընդհանրապես եւ հատկապես մարդկային կյանքը որպես եզակի երեւույթ միջազգային հանրության մակարդակով հռչակվել է բարձրագույն արժեք եւ պաշտպանության տակ վերցվել: Յուրաքանչյուր ոք այժմ ունի կյանքի իրավունք: Դրա շնորհիվ արգելված է ամեն տեսակի ոտնձգություն մարդկային կյանքի դեմ, այդ թվում նաեւ մահապատիժը: Միջազգային կոնվենցիաներով պաշտպանվում են մարդու տնտեսական, սոցիալական, քաղաքական, իրավական, կրթական, էթնիկական եւ բազմաթիվ այլ իրավունքները, որոնք ուղղված են մարդկանց կյանքի բարելավմանը եւ երկարացմանը: Խոսքը նրանց կենսամակարդակի խիստ բարձրացման, առողջության ամրապնդման, բնական եւ հասարակական միջավայրի առողջացման, առողջ ու առաքինի ապրելակերպի արմատավորման եւ այդ բոլորի շնորհիվ հեռանկարում կյանքի տեւողությունը մինչեւ մոտ 180 տարեկանը հասցնելու մասին է: Կենսաբանությունը, գենետիկան եւ տեխնիկան ֆանտաստիկ հեռանկարներ են խոստանում: Կենդանի օրգանիզմների սառեցման արդի տեխնիկան հնարավորություն է տալիս մարդուն իր կյանքն ապրել մաս-մաս, տարբեր դարաշրջաններում: Կենդանիների վրա դա արդեն փորձարկվել է. մկանը, օրինակ, սկզբում սառեցնում են, իսկ հետո որոշ ժամանակ անց հալեցնում եւ կենդանացնում: Նույն կերպ սառեցման միջոցով մարդը կարող է քուն մտնել մի դարաշրջանում եւ արթնանալ մի ուրիշ դարաշրջանում, մի քանի տարի անց դարձյալ քուն մտնել եւ արթնանալ հաջորդ դարաշրջանում եւ այդպես շարունակ: Եվ վերջապես, որոշ գենետիկներ ենթադրում են, որ ապագայում գենետիկայի օգնությամբ մարդը կարող է ձեռք բերել նաեւ ֆիզիկական անմահություն: Նրանց կարծիքով, մարդու (նաեւ կենդանի օրգանիզմների) ժառանգական ապարատում մյուս գեների կողքին կա նաեւ ծերացման գենը, որի գործողության հետեւանքով նա ծերանում ու մահանում է: Եթե այդ գենը գտնվի եւ հանվի, ապա նա ոչ կծերանա, ոչ կմահանա: Այսպիսով մարդկությունը կնվաճի ֆիզիկական անմահություն: Յուրաքանչյուր մարդ կմնա իր այն տարիքում, որ տարիքում կհանվի նրա ծերացման գենը: Նոր սերունդներին կհասցնեն մինչեւ ամենալավ երիտասարդ տարիքը եւ, ծերացման գենը հեռացնելով, ընդմիշտ կթողնեն նույն հասակում, որ նրանք կարողանան լիովին ճաշակել կյանքի բերկրանքը:
Եթե այդ գենետիկների հույսերն իրականանան, ապա դա կունենա աներեւակայելի հետեւանքներ ոչ միայն մարդկային քաղաքակրթության զարգացման, այլեւ ողջ կենդանի եւ անգամ անկենդան բնության համար: Դա կլինի զարգացման մի այնպիսի փուլ, որը հիմնովին, արմատապես կփոխի մարդու եւ աշխարհի դեմքը, ինչպես նաեւ նրանց փոխհարաբերությունը: Այդ ընթացքում լիովին կփոխվի մարդու աշխարհըմբռնումը, նրա փիլիսոփայությունը:
Մարդկության գոյության զարգացման ու այս եւ ուրիշ անսահման հեռանկարները լավատեսություն են ներշնչում նրա ապագայի նկատմամբ
Եթե մարդը ծնվում է, որ մեռնի, ապա ինչ՞ի համար է նա ապրում, ինչո՞ւ է նա մահանում, ինչ՞ իմաստ ու նշանակություն ունի մահը:
Նշված բոլոր հարցերի ակունքները գտնվում են հին հունական փիլիսոփայության մեջ: Հինավուրց ժամանակներից սկսած մինչ այսօր փիլիսոփաները փորձում են գտնել դրանց պատասխանները: Նախ, նրանք քննարկել են կյանքի իմաստի գոյության կամ չգոյության հարցը: Կարծիքները բաժանվել են: Ոմանք պնդել են, որ կյանքն ընդհանրապես իմաստ չունի. մարդը մեկ անգամ ծնվում եւ կյանքի բնազդով մի կերպ ապրում է, ենթարկվելով շրջապատի հանգամանքներին: Այս տեսակետը լայն տարածում ունի մարդկանց առօրեական կյանքում, այն մարդկանց, որոնք չեն ուզում մտածել իրենց գոյության իմաստի մասին եւ ապրում են այնպես, ինչպես աշնանային քամու քմահաճույքով տարբեր կողմեր քշված ծառից պոկված տերեւ:
Նորագույն փիլիսոփայական ուսմունքներից նման տեսակետ է պաշտպանում XX դ. երկրորդ կեսին Ֆրանսիայում եւ Գերմանիայում տարածված էկզիստենցիալիզմը, որը ժխտում է կյանքի իմաստը, պնդելով, թե մարդկային կյանքը մի ակնթարթային կայծ է Տիեզերքում: Էկզիստենցիալիստական գեղարվեստի ստեղծագործություններում, ինչպես, օրինակ, ֆրանսիացի փիլիսոփա եւ գրող ու դրամատուրգ Ժ. Ժ. Սարտրի վեպերում եւ պիեսներում ցույց է տրվում մարդկային կյանքի ողջ անիմաստությունը:
Դրան հակառակ, փիլիսոփաների մեծ մասն ընդունում է կյանքի իմաստի գոյությունը: Բայց նրանք տարբեր կերպ են ըմբռնում նրա բնույթը: Այսպես, ըստ կրոնաիդեալիստական ուսմունքների, կյանքն ու նրա իմաստը տրված են մարդուն ի վերուստ, հետեւապես, այն ունի արտաքին բնույթ: Ստեղծված լինելով Աստծո, համաշխարհային ոգու կամ մի այլ գերբնական տիեզերական ուժերի կողմից, մարդն իր ողջ կյանքի ընթացքում պարտավոր է կատարել նրանց պատգամները, ծառայել նրանց եւ ետմահու ընկնել դրախտը, որպես հատուցում ստանալով հավերժական հոգեւոր երանությունը: Իսկ եթե մարդը խախտում է Աստծո պատգամները, սկսում է Սատանային ծառայել, մեղքեր գործել, ապա նա դժոխքում արժանանում է հավերժական պատժի, տանջանքների:
Մատերիալսիտական ուսմունքները ժխտում են կյանքի իմաստի արտաքին բնույթը, որովհետեւ ժխտում են արտաքին գերբնական ուժերի գոյությունը: Նրանց համոզմամբ, մարդու կյանքի իմաստը պետք է փնտրել նրա էության մեջ եւ ոչ թե նրանից դուրս: Այն ունի ներքին բնույթ: Սակայն դրանից հետո սկսվում են տարաձայնություններն այդ ներքին իմաստի կոնկրետ բովանդակության շուրջը, այսինքն՝ թե կոնկրետ ո՞րն է այն:
Որոշ փիլիսոփաներ, ինչպես օրինակ, հին հունական ատոմիստ Էպիկուրը, այդ իմաստը տեսել են վայելքների մեջ; «կեր, խմիր, ման եկ, խուսափիր ցավից ու տառապանքից , ահա կյանքի իսկական իմաստը»,-քարոզում են նրանք: «Դա կմնա»,-ասում են նրանց մեծաքանակ հետեւորդները, աշխարհի տարբեր ծայրերում եւ տրվում են խնջույքներին ու խրախճանքներին: Բայց, ցավոք, դա էլ չի մնում: Մինչդեռ այդ մարդիկ սկսում են նմանվել անասունների, որովհետեւ լիովին մոռացության են տալիս մարդկային վեհ հոգեւոր արժեքները: Վայելքների երկրպագուները կոչվում են հեդոնիստներ (հունարեն հեդոն-վայելք բառից), իսկ ուսմունքը՝ հեդոնիզմ:
Հեդոնիզմին հակադրվում է էվդեմոնիզմը (հունարեն էվդեմոնե-երջանկություն բառից), ըստ որի մարդկային կյանքի իմաստը երջանկությունն է: Էվդեմոնիստները պնդում են, որ մարմնական վայելքները վնասում են մարդկանց առողջությանը եւ ցավերի ու տառապանքների պատճառ դառնում: Մարդը պետք է ձգտի երջանկության, հաղթահարելով զգայական վայելքների ձգտումը, սահմանափակի իրեն, դադարի գերի մնալ արտաքին աշխարհի հանգամանքներին, ճակատագրի քմահաճույքներին եւ հասնի ներքին ազատության: Էվդեմոնիստ է եղել Սոկրատեսը հին Հունաստանում եւ Լ. Ֆոյերբախը Գերմանիայում XIX դ. կեսերին: Ըստ Սոկրատեսի, երջանկության հասնելու համար մարդը պետք է բարոյապես ինքնակատարելագործվի եւ դառնա առաքինի: Երջանկության միակ ուղին առաքինությունն է: Ֆոյերբախի կարծիքով, մարդը երջանիկ է, երբ բավարարված են նրա բոլոր նյութական եւ հոգեւոր պահանջմունքները: Իսկ դրա համար յուրաքանչյուր մարդ մյուս մարդկանց օգնության կարիքն ունի: Որպեսզի իրար օգնեն, մարդիկ պետք է իրար սիրեն: Հետեւապես, ըստ Ֆոյերբախի, սերն է մարդկանց ընդհանուր երջանկության արարիչը եւ որպես այդպիսին պետք է աստվածացվի: Այսպիսով, Ֆոյերբախն ստեղծում է սիրո կրոնը:
Կան նաեւ բազմաթիվ այլ ուսմունքներ, որոնք կյանքի իմաստն ու երջանկությունը տեսնում են ճշմարտությանն ու բարուն ծառայելու մեջ, կամ ժողովրդին ու հայրենիքին ծառայելու մեջ, կամ էլ ստեղծագործության մեջ եւ այլն:
Կյանքի իմաստի այս տարբեր ըմբռնումները ցույց են տալիս, որ այն ունի հարուստ ու բազմազան բովանդակություն եւ երեւան է գալիս մարդկային գործունեության բոլոր բնագավառներում. աշխատանքում, դաստիարակության եւ ընտանեկան կյանքի մեջ, գիտության ու արվեստի, հասարակական գործունեության մեջ եւ այլն: Այդ ընթացքում է մարդը դրսեւորում ու ծավալում իր ձիրքերը, տաղանդն ու հանճարը, ազատորեն զարգանում եւ իրականանում որպես ակտիվ ստեղծագործ անձ: Հատկապես նմանօրինակ բազմակողմանի հանրօգուտ գործունեությունն է արժանանում հասարակության, ժողովրդի ու կոլեկտիվի ճանաչմանը եւ մարդուն տալիս խոր գոհունակություն եւ անձնական երջանկության զգացում:
Կյանքի իմաստը ճիշտ հասկանալու եւ երջանկություն ճաշակելու համար մարդը պետք է կարողանա իսկական, ճշմարիտ մարդկային արժեքները տարբերել կեղծ ու սուտ արժեքներից: Հակառակ դեպքում մարդը երեւույթական եւ խաբուսիկ երջանկության զոհ է դառնում, որն ի վերջո վերածվում է դժբախտության: Օրինակ, երբ մարդն անհատապաշտ ու եսասեր է, միայն իր բարօրության մասին է մտածում, գռփում ու հարստանում է, նա ոչ միայն իր շրջապատում է դժբախտություն սփռում, այլեւ իրեն է դժբախտացնում, որովհետեւ սկսում է ցոփ ու շվայտ կյանք վարել: Որոշ ժամանակ անց կեր ու խումը հագեցնում ու հոգնեցնում են նրան, քայքայում են նրա առողջությունը եւ ահա գալիս է մի պահ, երբ նա սկսում է զգալ կյանքի անիմաստությունը եւ հիսթափվում է ամեն ինչից: Նրանք սկսում են քարշ տալ տալ իրենց գոյությունը կամ էլ երբեմն ինքնասպան են լինում: Մի այլ դեպքում գռփած փողերով գնած մեքենայի զոհ են դառնում: Գնելու պահին իրենց թվում է, թե երջանիկ են: Բայց կուլտուրայից զուրկ լինելով, կարգին վարել սովորելու փոխարեն փողով գնում են վարորդական իրավունքը եւ ընկնում փողոցներն ու գազանավարի քշում: Արդյունքում կամ իրենք են զոհվում կամ էլ ուրիշները: Եվ այդ պահին պարզվում է, որ նրանց երջանկությունը շատ խաբուսիկ է եղել:
Կյանքի իմաստի ու երջանկության մասին խորհելիս հարկ է նկատի ունենալ, որ այն պատմական, փոփոխական բնույթ ունի, որովհետեւ մարդն ու հասարակությունը զարգացում են ապրում: Նախնադարյան, ստրկատիրական եւ մյուս հասարակարգերի մարդկանց կյանքի իմաստն էապես տարբերվում է ժամանակակից մարդու կյանքի իմաստից, որովհետեւ վերջինը իր մեջ է ներառնում մշակույթի բազմադարյան զարգացման պտուղները:
Դրանից բացի պետք է հաշվի առնել, որ մարդու կյանքի իմաստն ունի ոչ միայն ընդհանուր եւ օբյեկտիվ բնույթ, այլեւ օժտված է անհատական ու սուբյեկտիվ գծերով: Այն կախված է, նախ, անհատի կրթությունից ու դաստիարակույունից, մասնագիտությունից, ընտանեկան վիճակից ու հասարակական դիրքից, տարիքից ու ազգությունից եւ ընդհանրապես նրա հոգեւոր զարգացման մակարդակից: Նա ինքն է իր երջանկության կռողը: Անհատի նշված հատկություններից են կախված նաեւ նրա պատկերացումներն ու հայացքները իր կյանքի իմաստի եւ երջանկության մասին, որոնք շատ հաճախ ոչ միայն չեն համընկնում իրականության հետ, այլեւ ուղղակի հակասում են նրան, սակայն պայմանավորում են մարդու զգացողությունը: Ուրեմն, մի բան է անհատի կյանքի իրական իմաստն ու երջանկությունը եւ մի այլ բան նրա հայացքներն ու սուբյեկտիվ զգացողությունը: Որքան հարուստ է անհատի հոգեւոր աշխարհը, որքան բարձր է նրա կուլտուրական մակարդակը, այնքան խորը, հարուստ եւ ճշմարիտ են նրա այդ հայացքներն ու զգացողությունը, հետեւապես, այնքան լիարժեք է եւ՛ նրա կյանքը, եւ՛ այդ կյանքի վայելքը:
Մարդկային կյանքի իմաստով է պայմանավորված մահվան եւ անմահության ըմբռնումը: Կրոնաիդեալիստական տեսակետից մարդու կյանքը նրա մահվան նախապատրաստությունն է: Նա պետք է մտածի իր հոգու փրկության մասին, որովհետեւ մահվան միջոցով նա երկրային կյանքից անցում է կատարում հանդերձյալ, հոգեւոր հավերժական կյանքին: Մահվամբ կյանքը չի վերջանում, չի ավարտվում, այն շարունակվում է այլ, ավելի կատարյալ ձեւով: Դրա շնորհիվ հավատքը մարդկանց հույս է տալիս, լավատեսություն է ներշնչում, մեղմացնում է մահվան ողբերգականությունը, մարդկանց վախն ու վիշտը: Հավատացյալի համար շատ ավելի հեշտ է մահանալ, քան անհավատի համար: Ըստ Պլատոնի, այդ լավատեսության ցայտուն օրինակ է Սոկրատեսի մահը: Երբ մահվանից առաջ աշակերտներից մեկը Սոկրատեսին հարցնում է. «ինչպ՞ես կուզենայիր, որ Քեզ թաղենք», նա պատասխանում է հարցով. «Ի՞նձ» եւ շարունակում. «Է˜, սիրելիս, այդ ժամանակ ես շա˜տ հեռու կլինեմ: Դու ուզեցիր ասել «իմ մարմի՞նը»»: «Այո, Սոկրատես», ուղղվում է աշակերտը: Սոկրատեսի մահը մի օրինակ է, թե որքան դրական բարոյահոգեբանական դեր է կատարում հոգու անմահության գաղափարը:
Մատերիալիստների տեսակետից կրոնաիդեալիստական ուսմունքների կողմից ներշնչվող հույսն ու մխիթարանքը կեղծ ու պատրանքային են: Մարդը բնական էակ է եւ նրա մահվամբ կյանքն ավարտվում է: Նա մեկ անգամ է աշխարհ գալիս եւ այն, ինչ անելու է, պետք է անի իր կյանքի ընթացքում: Այստեղից մոլի, մարտնչող մատերիալիստները գալիս են այն համոզման, որ քանի կենդանի են, կյանքից պետք է վերցնեն ամեն ինչ, իսկ իրենցից հետո, ինչպես Լյուդովիկ XV-ն է ասել. «թող լինի թեկուզ ջրհեղեղ», «թող աշխարհը կործանվի»: Նմանօրինակ մարդիկ, այլեւս կանգ չեն առնում ոչ մի բանի առջեւ, սկսում են իրենց կյանքը դարձնել խրախճանք ժանտախտի ժամանակ: Ի վերջո, նրանք վերածվում են մարդկային կերպարանքով հրեշների:
Մատերիալիզմի այդ ավերիչ ազդեցությունը մարդու բարոյականության եւ հոգեբանության վրա անասելի ուժով դրսեւորվել է Խորհրդային Միության բոլշեւիկյան, այսպես կոչված, լենինյան-ստալինյան ղեկավարության մոտ: Իբրեւ թե հանուն կոմունիզմի հաղթանակի, հրեշների այդ հանցախումբը ոչնչացրել է տասնյակ միլիոնավոր մարդիկ, չի խնայել ոչ միայն հասարակ բնակչությանը, մտավորականությանը, այլեւ իր կուսակիցներին (հատկապես լենինյան կադրերին), իր մերձավոր զինակիցներին (Բուխարինին, Կամենեւին, Զինովեւին եւ մյուսներին) եւ անգամ իր հարազատներին, հալածել է նրանց ազգականներին՝ մի քանի հարյուր միլիոն մարդու:
Մինչդեռ մահվամբ ոչ ամեն ինչ է վերջանում, որովհետեւ մարդը Տիեզերք նետված բացարձակապես մեկուսի ու միայնակ էակ չէ: Նա որոշակի տոհմի, ժողովրդի, մարդկության մի մասնիկ է: Լինելով իր նախնիների շարունակությունը, նա միաժամանակ իր ժառանգներին է փոխանցում նրանց գեները, նրանց ավանդույթներն ու հոգեւոր մշակույթը: Դրանով նա շարունակում է ապրել իր ժառանգների մեջ: Նա կենդանի է, քանի դեռ մնում է նրանց հիշողության մեջ: Մյուս կողմից, ավելի լայն իմաստով, մարդը հաղթահարում է մահն իր մեծ ու բարի գործերով, մարդկանց համար երախտապարտ օգտակար ու պիտանի գործունեությամբ, հավերժանալով հետագա սերունդների կյանքում եւ հիշողության մեջ:
Այստեղից հետեւում է, որ մահվան եւ անմահության հարցն ունի իր կենսաբանական եւ մշակութային տեսանկյունները: Անհատի ֆիզիկական մահը կարող է ուղեկցվել իր հակադրությամբ` նրա մշակութային անմահությամբ: «Գործն է անմահ, լավ իմացեք»,-ասել է Հ. Թումանյանը: Լինում է նաեւ այնպես, որ անհատի մշակութային մահը վրա է հասնում նրա ֆիզիկական մահից առաջ, դեռ նրա կենդանության օրոք, եթե նա իր կյանքի ընթացքում ոչ մի լավ գործ չի արել, եղել է լիովին անպտուղ եւ անպիտան:
Գնահատելով փիլիսոփայության դերը կյանքի եւ մահվան իմաստավորման հարցում, որոշ փիլիսոփաներ շեշտը դրել են մահվան, իսկ մյուսները` կյանքի վրա: Ըստ Սոկրատեսի եւ Էպիկուրի, ինչպես նաեւ Բուդդայի, փիլիսոփայությունը մարդկանց սովորեցնում է մեռնել, հետեւապես, չվախենալ մահից: Իդեալիստ Սոկրատեսը դա անում էր, ապացուցելով հոգու անմահությունը, հոգի, որն ազատվում է իր մարմնական բանտից եւ վերադառնում իրեն հարազատ իդեաների հավերժական աշխարհը: Մատերիալիստ Էպիկուրը նույնն անում էր, ապացուցելով, որ մարդը եւ մահը երբեք իրար չեն հանդիպում, որովհետեւ քանի դեռ մարդը կենդանի է, մահը չկա, իսկ երբ մահը գալիս է, մարդն այլեւս չկա: Ուրեմն, նա մահից չպետք է վախենա:
Սպինոզան ու Ֆոյերբախը, ընդհակառակն, փիլիսոփայության գլխավոր նպատակն էին համարում մարդուն ապրել սովորեցնելը: Ըստ նրանց, այն բացահայտում է կյանքի իմաստը, ցույց է տալիս, թե որն է երջանկությունը եւ ինչպես հասնել դրան: Մեր դարաշրջանում մեծ առաջընթաց է տեղի ունենում ապրելու արվեստի մեջ: Նախ, կյանքն ընդհանրապես եւ հատկապես մարդկային կյանքը որպես եզակի երեւույթ միջազգային հանրության մակարդակով հռչակվել է բարձրագույն արժեք եւ պաշտպանության տակ վերցվել: Յուրաքանչյուր ոք այժմ ունի կյանքի իրավունք: Դրա շնորհիվ արգելված է ամեն տեսակի ոտնձգություն մարդկային կյանքի դեմ, այդ թվում նաեւ մահապատիժը: Միջազգային կոնվենցիաներով պաշտպանվում են մարդու տնտեսական, սոցիալական, քաղաքական, իրավական, կրթական, էթնիկական եւ բազմաթիվ այլ իրավունքները, որոնք ուղղված են մարդկանց կյանքի բարելավմանը եւ երկարացմանը: Խոսքը նրանց կենսամակարդակի խիստ բարձրացման, առողջության ամրապնդման, բնական եւ հասարակական միջավայրի առողջացման, առողջ ու առաքինի ապրելակերպի արմատավորման եւ այդ բոլորի շնորհիվ հեռանկարում կյանքի տեւողությունը մինչեւ մոտ 180 տարեկանը հասցնելու մասին է: Կենսաբանությունը, գենետիկան եւ տեխնիկան ֆանտաստիկ հեռանկարներ են խոստանում: Կենդանի օրգանիզմների սառեցման արդի տեխնիկան հնարավորություն է տալիս մարդուն իր կյանքն ապրել մաս-մաս, տարբեր դարաշրջաններում: Կենդանիների վրա դա արդեն փորձարկվել է. մկանը, օրինակ, սկզբում սառեցնում են, իսկ հետո որոշ ժամանակ անց հալեցնում եւ կենդանացնում: Նույն կերպ սառեցման միջոցով մարդը կարող է քուն մտնել մի դարաշրջանում եւ արթնանալ մի ուրիշ դարաշրջանում, մի քանի տարի անց դարձյալ քուն մտնել եւ արթնանալ հաջորդ դարաշրջանում եւ այդպես շարունակ: Եվ վերջապես, որոշ գենետիկներ ենթադրում են, որ ապագայում գենետիկայի օգնությամբ մարդը կարող է ձեռք բերել նաեւ ֆիզիկական անմահություն: Նրանց կարծիքով, մարդու (նաեւ կենդանի օրգանիզմների) ժառանգական ապարատում մյուս գեների կողքին կա նաեւ ծերացման գենը, որի գործողության հետեւանքով նա ծերանում ու մահանում է: Եթե այդ գենը գտնվի եւ հանվի, ապա նա ոչ կծերանա, ոչ կմահանա: Այսպիսով մարդկությունը կնվաճի ֆիզիկական անմահություն: Յուրաքանչյուր մարդ կմնա իր այն տարիքում, որ տարիքում կհանվի նրա ծերացման գենը: Նոր սերունդներին կհասցնեն մինչեւ ամենալավ երիտասարդ տարիքը եւ, ծերացման գենը հեռացնելով, ընդմիշտ կթողնեն նույն հասակում, որ նրանք կարողանան լիովին ճաշակել կյանքի բերկրանքը:
Եթե այդ գենետիկների հույսերն իրականանան, ապա դա կունենա աներեւակայելի հետեւանքներ ոչ միայն մարդկային քաղաքակրթության զարգացման, այլեւ ողջ կենդանի եւ անգամ անկենդան բնության համար: Դա կլինի զարգացման մի այնպիսի փուլ, որը հիմնովին, արմատապես կփոխի մարդու եւ աշխարհի դեմքը, ինչպես նաեւ նրանց փոխհարաբերությունը: Այդ ընթացքում լիովին կփոխվի մարդու աշխարհըմբռնումը, նրա փիլիսոփայությունը:
Մարդկության գոյության զարգացման ու այս եւ ուրիշ անսահման հեռանկարները լավատեսություն են ներշնչում նրա ապագայի նկատմամբ